سنجش تراكم استخوان ( به انگليسي: Bone Mineral Densitometry) يا به اختصار BMD روشی متداول برای سنجش مقدار تراکم استخوان‌های بدن است. براي اينكه بدانيم سنجش تراكم استخوان برای چيست، بهتر است ابتدا درباره‌ی تراكم استخوان مطالبي را به اختصار بيان كنيم.
تراكم استخوان يا Bone Mineral استخوان چيست؟
پاسخ به سوال « سنجش تراكم استخوان براي چيست » را با بررسي استخوان آغاز مي‌كنيم. همه مي دانيم استخوان بخشي از اسكلت بدن همه‌ی موجودات مهره‌دار است كه جامد و بسيار محكم است. جالب اين است كه اين بافت از ابتداي شروع زندگي محكم نيست. يكي از ويژگي‌هاي مهم اسكلت اين است كه قادر است از دوران جنيني كلسيم را در خود ذخيره كند به نحوي كه اين كلسيم در استخوان رسوب كرده و با بالا رفتن سن موجود زنده، جنس استخوان به‌طور كامل از جنس كلسيم و بسيار محكم مي شود.
در انسان تا حدود 20 سالگي استخوان بسيار متراكم شده و درصد بسيار بالايي از كلسيم را كه اصطلاحاً تراكم استخوان ناميده مي‌شود، در خود به‌همراه دارد. دستگاه‌هايي كه بر اساس تصوير‌برداري و راديولوژي كار مي‌كنند، قادرند ميزان تراكم كلسيم و مواد معدني را در استخوان‌ها تشخيص دهند و با سنجش تراكم استخوان در صورت وجود مشكلات در اين زمينه، در جهت رفع آن‌ها به پزشكان كمك كنند.
انواع سنجش تراكم استخوان (Bone Mineral Densitometry)
رایج ترین روش سنجش تراکم استخوان روش (Dual Energy X-ray Absorptiometry) یا به اختصار DEXA است. اساس کار سنجش بر اندازه‌گیری چگالی استخوان‌هایی مانند مچ دست، لگن و ستون فقرات متمرکز است و در صورت مشاهده‌ی هر گونه ناهنجاری در مقایسه با نتایح استاندارد، باید هر چه زودتر درمان شروع شود.
در این روش از دو منبع به استخوان هدف یعنی استخوانی که باید مورد بررسی قرار گیرد، اشعه فرستاده می‌شود. با بررسی اشعه‌های ورودی و خروجی از استخوان توسط این دو منبع، می‌توان به میزان تراکم استخوان پی برد. از آنچا که کاهش تراکم استخوان یا به‌عبارتی شروع پوکی استخوان بدون علامت است، این روش می‌تواند به کسانی که در معرض خطر ابتلاء قرار دارند، کمک شایانی کند.
در این روش، اسکن توموگرافی یا سی‌تی‌اسکن با کامپیوتر‌های تخصصی انحام می‌شود که قادرند با استفاده از نرم‌افزار‌های پیشرفته، تراکم استخوان‌های لگن و ستون فقرات را هم تعیین کنند.
بد نیست بدانید، در مراکز تصویر‌برداری معمولاً از دو نوع اسکنر مرکزی و محیطی جهت سنجش تراکم استخوان استفاده می‌شود.
- اسکنر‌های مرکزی لگن و ستون مهره‌ها و مفصل ران را مورد بررسی قرار می‌دهند.
- از اسکنر‌های محیطی برای سنجش تراکم مچ دست و پا و انگشتان استفاده می‌شود. این اسکنر‌ها سبک‌تر هستند و به‌راحتی می‌توان از آن‌ها استفاده کرد.
پوکی استخوان یا کاهش تراکم استخوان برای چیست
باید توجه داشت استخوان بافتی زنده است که به‌طور طبیعی دائماً در حال رشد، بازسازی و ترمیم خود است. از زمان تولد تا 25 سالگی این تغییرات با شدت زیادی در استخوان‌ها انجام می‌شود و به‌شرط رسیدگی و تغذیه مناسب این بافت می‌تواند در طول عمر از استحکام زیادی برخوردار باشد.
در صورتی‌که به هر علتی استخوان قادر به ترمیم خود نباشد، از میزان تراکم و انسجکام آن کاسته می‌شود که بیماری حاصل از آن را استئوپروز یا پوکی استخوان می‌نامند.
در حال حاضر200 میلیون نفر از زنان سراسر دنیا از پوکی استخوان رنج می‌برند. البته این بیماری تنها بیماری خانم‌ها محسوب نمی‌شود بلکه بسیاری از مردان هم گرفتار آن هستند. با بررسي اين موارد، حتما مي‌توانيد حدس بزنيد كه سنجش تراكم استخوان براي چيست و چرا لازم است به محض مشاهده‌ي علائم آن به پزشك متخصص مراجعه كنيد.
علائم هشداردهنده‌ی پوکی استخوان
پوکی استخوان زمانی بروز می‌کند که بدن قادر به ترمیم استخوان‌های تخریب شده نباشد و از آنجا که این بیماری از دسته‌ی بیماری‌های خاموش به‌شمار می‌آید، تشخیص با دشواری امکان‌پذیر است زیرا در مراحل اولیه، هیچگونه علامتی ندارد و در حقیقت با عوارض خود آشکار می‌گردد. معمولاً پزشک وقتی در پی نتیجه‌ی سنجش تراکم استخوان بیمار است که علاِئم زیر را در مراجعه کننده تشخیص می‌دهد:
- شکستگی خودبه‌خودی یا شکستگی با وارد آمدن ضربه‌ی خفیف
- کمردرد شدید در یک نقطه‌ی خاص از کمر که احتمال شکستگی مهره را در پی دارد
- کوتاه شدن قد نسبت به دوران جوانی ( تقریباً 5/2 سانتی‌متر)
چه کسانی نیاز به سنجش تراکم استخوان دارند
سنجش تراکم استخوان در حقیقت اندازه‌گیری قدرت استخوان است و هدف رسیدن به درمان پوکی استخوان و جلوگیری از شکستگی استخوان در افراد و ناتوانی آن‌هاست. افرادی که در ادامه ذکر می‌کنیم بایستی حتماً سنجش تراکم استخوان را انجام دهند:
- بروز شکستگی پس از وارد شدن ضربه هر چند خفیف باشد.
- زنان 65 سال به بالا و مردان بالاتر از 70 سال ( از دستگاه DEXA جهت سنجش استفاده می‌شود)
- زنان و مردان جوان‌تر در صورت داشتن علائم پوکی استخوان
- ایجاد شکستگی‌های مکرر در کمر و ایجاد خمیدگی ( قوز)
- افرادی که به‌مدت طولانی (یک سال یا بیشتر) کورتون مصرف کرده‌اند
- خانم‌هایی که دچار شکستگی مچ دست، ستون فقرات، لگن یا پا شده‌اند
- خانم‌هایی که با وجود این‌که یائسه نیستند، تاخیر یک سال یا بیشتر در قائدگی دارند
- تمام افرادی که بیماری‌های همراه با پوکی استخوان نظیر روماتیسم مفصلی و.. را تجربه می‌کنند
- افرادی که در خانواده‌ي مادری سابقه‌ي شکستگی لگن داشته باشند
- افرادی که مشکل خرد شدگی در ستون فقرات برایشان پیش آمده
- افراد کم وزن ( دارایBMI کمتر از 19)
باید‌ها و نباید‌ها هنگام آزمایش سنجش تراکم استخوان
هنگامی که برای سنجش تراکم استخوان به مرکز سنجش مراجعه می‌کنید باید نکات زیر را به‌خاطر بسپارید:
- یادتان باشد هنگام قرار گرفتن در معرض اشعه نباید وسایل فلزی همراه داشته باشید. هر گونه زیور‌آلات فلزی، سنجاق قفلی یا سنجاق و گیره‌ي سر، کیف پول یا کلید و …. را به همراهتان بسپارید.
- لباس گشاد و راحت بدون زیپ و دکمه بپوشید.
- در این سنجش تکنسین باید اشعه‌ي ایکس را دقیقا روی نقاط مختلف تابانده و آن‌ها را مشاهده کند، پس باید در مدت انجام کار روی تخت آرام و بدون حرکت قرار بگیرید.
- در صورتی‌که حداقل 10 تا 14 روز از تست‌هایی نظیر تست باریوم یا تصویر‌برداری با ماده حاجب نگذشته باشد، اقدام برای سنجش استخوان را به تعویق بیندازید.
- بانوان باردار باید به علت بروز خطرات اشعه‌ي ایکس برای جنین، حتماً با پزشك متخصص مشورت كنند.
روش کار با دستگاه سنجش تراكم استخوان
کار سنجش توسط تکنسین‌های آموزش دیده‌ي دانشکده‌های پیراپزشکی انجام می‌شود. فرد روی تخت مجهز به دستگاه دراز می‌کشد و در حین انجام تست باید بی‌حرکت و ثابت قرار گیرد. تکنسین اسکنر را روی قسمت‌هایی از بدن که موجب بروز مشکل شده‌اند، قرار داده و اشعه را به سمت استخوان می‌تاباند. مدت انجام کار 10 الی 20 دقیقه است.
آیا لازم است آزمایش سنجش تراکم استخوان تکرار شود؟
تشخیص استئوپروز یا پوکی استخوان معمولاً با بررسی‌های زیر امکان‌پذیر است:
- بررسی تصاویر رادیوگرافی ساده که نمایان کننده‌ي شکستگی‌ها است.
- بررسی نتایج آزمایشگاهی که مشخص کننده‌ي وضعیت اولیه‌ي بیمار است و نشان می‌دهد چه بیماری‌های دیگری ممکن است سبب کاهش تراکم استخوان شده باشند.
- سنجش تراکم استخوان که معمولاً با توجه به پایداری بیماری، هر 2 الی 3 سال پزشک دستور تکرار آن را می‌دهد.
اگر هنوز به پاسخ سوال خود كه سنجش تراكم استخوان براي چيست دست نيافته‌ايد، پيشنهاد مي‌كنيم كه ابتدا مزايا و معايت سنجش تراكم استخوان را با هم بررسي كنيم:
مزايا و معايب سنجش تراکم استخوان
لازم است بدانید پیشرفت‌های صنعتی که منجر به اختراعات بزرگی در زمینه‌های مختلف شده‌اند هم دارای معایب هستند و هم مزایایی را در پی خواهند داشت. در رابطه با مزایا و معایب مطالب زیر را می‌توان اظهار نمود:
این سنجش مزایای زیر را دارد:
- برای سنجش از ماده‌ي بیهوشی استفاده نمی‌شود و بدون بیهوشی می‌تواند اطلاعات بسیار مفیدی از وضعیت استخوان به‌دست دهد.
- نسبت به روش‌های دیگر پس از تصویر‌برداری، اشعه در بدن باقی نمی‌ماند.
- تصویر‌برداری فقط تشخیصی است و عوارض جانبی در بر ندارد.
ولی می‌توان گفت نظیر هر پرتو‌دهی ممکن است احتمال ابتلاء به سرطان را افزایش دهد و باید فقط زمانی از آن استفاده شود که بیماری به وجود آمده و درمان آن از احتمال بروز سرطان مهم‌تر باشد.
سنجش تراکم استخوان در کودکان
اگر براي شما سوال است كه در كودكان سنجش تراكم استخوان براي چيست لازم است كه بدانيد تولد و مرگ سلول‌های بدن از جمله سلول‌های استخوان امری طبیعی به‌شمار می‌رود. از زمان تولد تا 25 سالگی سرعت ساخته شدن سلول‌های استخوانی جدید که با شدت انجام می‌شود بر سرعت از بین رفتن سلول‌ها پیشی می‌گیرد تا تراکم استخوان به صورت ایده‌آل پیش رود.
بیماری پوکی استخوان در کودکان معمولاً به‌صورتی است که نه تنها استخوان جدید ساخته نمی‌شود بلکه سرعت از بین رفتن استخوان‌ها زیادتر هم می‌شود. در این حالت تراکم استخوان کم و استخوان‌ها بسیار شکننده می‌شوند.
علت اصلی آن معمولاً ناشی از بیماری‌های خاص و مصرف دارو‌هایی است که پزشکان برای کنترل و درمان آن‌ها مجبور به تجویز هستند. بیشتر این کودکان در رده‌ي سنی 8 الی 14 سال هستند. البته عوامل دیگری هم مانند روش‌های زندگی، رژیم غذایی ضعیف و عدم وجود ورزش در برنامه‌های کودکان هم در کاهش تراکم استخوان آنان نقش مهمی را ایفا می‌کنند.گاهی پر‌کاری تیروئید، بیماری‌های کلیوی، روده‌ای و بی‌اشتهایی‌های عصبی هم به پوکی استخوان کودکان منجر می‌شود.
توصیه می‌شود پوکی استخوان در کودکان بسیار جدی گرفته شود و در صورت ایجاد هر نوع شکستگی بدون فوت وقت به پزشک متخصص مراجعه کنید. سنجش تراکم استخوان برای کودکان توسط دستگاه BMD استراتوس انجام‌پذیر است. با این دستگاه میزان تراکم استخوان کودکان در مراکز درمانی ویژه کودکان سنجیده می‌شود.
وضعیت سنجش تراکم استخوان در ایران
بد نیست بدانید در تحقیقاتی که در سال 1393 در اصفهان انجام شده است، از تعداد 2536 زن مورد بررسی كه تحت سنجش میزان تراکم استخوان قرار گرفته‌اند:
- 1236 نفر (1/49 درصد) طبیعی گزارش شده اند.
- 1084 نفر (7/42 درصد) مبتلا به Osteopenia
- 208 نفر (2/8 درصد) مبتلا به پوکی استخوان بوده‌اند.
در بررسی‌های مربوط به گروه‌های سنی نتایج زیر حاصل شده است:
در گروه سنی 30 الی 39، مورد پوکی استخوان گزارش نشده است. شیوع این بیماری در گروه سنی 40 الی 49 سالگی 2/1 درصد، در گروه سنی 50 الی 59 سالگی 3/7 درصد، در گروه سنی 60 الی 69 سالگی 2/16 درصد و در گروه سنی 70 سالگی به بالا 5/26 درصد گزارش شده است.
چه زمانی به پزشک مراجعه کنیم؟
از آن‌جايي که اساس سنجش بر چگالی مواد معدنی در استخوان‌هایی مانند مچ دست، لگن و ستون فقرات متمرکز است چنانچه این تست در مقایسه با استاندارد‌ها ، ناهنجاری نشان دهد باید بدون فوت وقت، درمان شروع شود.پس به محض مشاهده‌ي علائم ذكر شده به پزشک مراجعه کنید تا هر چه سریع‌تر با تجویز کلسیم، ویتامین D و … درمان را شروع كند.
كلام آخر:
اميدواريم كه توانسته باشيم پاسخ سوال شما « سنجش تراكم استخوان براي چيست ؟ » را داده باشيم. همه‌ي ما باید برای پیش‌گیری قبل از درمان ارزش زیادی قائل باشیم. در بسیاری از موارد می‌توانیم با تغذیه‌ي مناسب، ورزش و خواب کافی از بسیاری از مشکلات بهداشتی جلوگیری کنیم و سلامتي را با راه‌کار های ارزان‌تر به خود و خانواده‌مان هدیه کنیم.
در پیش‌گیری از کاهش تراکم استخوان مصرف غذاهای سرشار از کلسیم و ویتامین D مانند شیر، آجیل، حبوبات و غذاهای دریایی کمک شایانی به رفع مشکلات ناشی از این بیماری خواهد کرد.
کاهش وزن بیش از حد، عدم تحرک و نداشتن فعالیت، تغذیه‌ي ناکافی، مصرف دخانیات و استفاده‌ي خودسرانه از دارو‌ها به‌مدت طولانی از عادات بسیار غلطی است که همه‌ي آن‌ها سبب کاهش تراکم استخوان می‌شوند.
