انجام تست‌های و چکاب‌های دوره‌ای مرتبط با سلامت بدن، در سنین مختلف و فواصل زمانی مشخص توصیه می‌شود. انجام برخی از این تست‌ها و آزمایش‌ها در محدوده سنی معین و شرایطی مشخص ضروری‌اند و از نظر پزشکان متخصص باید انجام شوند. یکی از این تست‌ها، سنجش تراکم استخوان است که در شرایطی خاص انجام آن لازم است و پزشکان جهت تشخیص دقیق بیماری افراد و تجویز صحیح دارو برای آن‌ها نیاز به پاسخ تست سنجش تراکم استخوان دارند. اما بسیاری از افراد نگران ضررهای احتمالی سنجش تراکم استخوانند و با تردید به انجام این تست نگاه می‌کنند. اکنون قصد داریم با بررسی دقیق به این سوال مهم پاسخ دهیم که آیا سنجش تراکم استخوان ضرر دارد؟ همزمان با پاسخ به این سوال مهم، نکات مهم دیگری را نیز برای شما شرح خواهیم داد. درنتیجه تا انتها با ما همراه باشید.
سنجش تراکم استخوان چیست؟
اجازه بدهید ابتدا و پیش از بررسی این سوال که «آیا سنجش تراکم استخوان ضرر دارد؟» در توضیحی کوتاه، به ماهیت تست سنجش تراکم استخوان بپردازیم. این تست به‌بیان ساده، جهت سنجش میزان سفتی و استحکام استخوان‌ها انجام می‌شود. در واقع سنجش تراکم استخوان به‌منظور تشخیص ابتلای بیمار به پوکی استخوان و درصد آن تجویز می‌گردد. پوکی استخوان نوعی بیماری مخفی و بدون علامت است که باعث شکنندگی و ضعف استخوان‌های بدن می‌شود. در بیماری پوکی استخوان، سرعت مرگ سلول‌های استخوانی بیشتر از ساخت و جایگزینی سلول‌های جدید می‌شود و استخوان‌ها با کاهش تراکم و یا به‌اصطلاح پوکی مواجه خواهند شد. پوکی استخوان بیماری مزمن، پیشرونده و متاسفانه پرعارضه‌ای است. اما تشخیص به‌موقع به درمان و پیشگیری از پیشرفتش کمک بسیاری می‌کند. از آنجا که این بیماری علائم مشخصی ندارد، تنها را تشخیص آن انجان تست سنجش تراکم استخوان است.
چه زمانی انجام سنجش تراکم استخوان ضروری است؟
به‌طور کلی، افرادی که دارای سبک زندگی سلامتی باشند، نیاز به انجام تست سنجش تراکم استخوان ندارند. افرادی که تغذیه سالم دارند، کلسیم و ویتامین دی را منظم و به‌اندازه مصرف می‌کنند، ورزش منظم می‌کنند و بیماری زمینه‌ای و سابقه مصرف داروهای خاص را برای مدت زمان طولانی ندارند، معمولا در معرض پوکی استخوان و عوارض ناشی از آن نیستند. بنابراین نیاز به انجام این تست ندارند. با این توضیح باید گفت فارق از اینکه آیا سنجش تراکم استخوان ضرر دارد یا نه، افرادی که لازم است که تست تراکم استخوان را انجام دهند شامل افراد زیر میشوند:
- افرادی که بعد از ضربه‌هایی خفیف و به‌راحتی دچار شکستگی میشوند.
- افرادی که سابقه بروز شکستگی‌های متعدد در ناحیه کمر و لگن در خانواده دارند.
- افرادی که دچار یائسگی زودهنگام و قبل از ۴۵ سالگی شده‌اند.
- افرادی که دچار قطع ناگهانی قاعدگی شده‌اند. (کاهش ناگهانی سطح هورمون استروژن در زنان)
- افرادی که مبتلا به قوز در کمر به‌دلیل شکستگی مهره‌ها هستند.
- افراد مبتلا به بیماری لثه و افرادی که دچار سستی دندان‌ها شده‌اند
- افرادی که با کاهش ناگهانی قد مواجه شده‌اند.
- افرادی که با مشکلات حرکتی مواجهند.
- افراد مبتلا به رماتیسم مفصلی
- مشاهده کمبود شدید ویتامین دی در بدن افراد (به‌خصوص افراد مسن و بانوان)
- افرادی که کاهش شدید و سریع وزن داشته‌اند.
درواقع عواملی که ذکر شد برخی می‌تواند منجر به بروز پوکی استخوان شوند و بعضی ممکن است در اثر ابتلا به پوکی استخوان ایجاد گردند. بنابراین پزشکان معمولا انجام تست سنجش تراکم استخوان را برای این افراد ضروری می دانند.
انجام تست سنجش تراکم استخوان به چه افرادی توصیه می‌شود؟
اما به‌جز افرادی که نیاز ضروری به انجام تست سنجش تراکم استخوان دارند، گاهی پزشکان بعضی افراد را مستعد ابتلا به پوکی استخوان می‌دانند. به‌همین دلیل به این افراد توصیه می‌کنند که در فواصل زمانی مشخص، این تست را انجام دهند:
- بانوان بالای ۶۵ سال و آقایان بالای ۷۰ سال
- زنان یائسه (زنانی که در سنین یائسگی وارد این پروسه شده‌اند.)
- فرد بالای ۵۰ سال که دچار شکستگی شده است
- مصرف کورتون حداقل ۵ میلی گرم در روز برای بیش از سه ماه
از آنجا که این افراد در معرض ابتلا به پوکی استخوانند، معمولا توسط پزشکان توصیه به انجام تست تراکم سنجش استخوان در فواصل مشخص میشوند.
سنجش تراکم استخوان چگونه انجام می‌شود؟
در ادامه بررسی پاسخ به این سوال که «آیا سنجش تراکم استخوان ضرر دارد؟» لازم است که توضیح دهیم اساسا این تست چگونه انجام می‌شود؟ تست سنجش تراکم استخوان به روش‌های مختلفی انجام می‌شود اما بهترین روش انجام این تست مهم، شیوه DEXA یا Dual Energy X-ray Absorptiometry است. در این روش، عامل تشخیص تراکم استخوان‌ها اشعه ایکس است. به‌این ترتیب که اشعه ایکس با دوز پایین توسط دستگاهی مخصوص از دو منبع به استخوان موردنظر فرستاده می‌شود. اشعه ایکس تابیده شده به استخوان توسط بافت‌ها جذب می‌شود. اما مقداری از این اشعه از استخوان عبور می‌کند.
میزان اشعه جذب شده توسط استخوان و میزان اشعه عبور کرده از آن، توسط دستگاه و گیرنده مخصوص به‌نام دکتور اندازه‌گیری می‌شود. DETECTOR یا اندازه‌گیر، نتایج به‌دست آمده را به کامپوتر فرستاده و در آنجا مقیاس مقدار اشعه به مقیاس میزان تراکم استخوان تبدیل می‌شود. این اندازه‌گیری درمورد اشعه‌هایی تابیده شده از هر دو منبع انجام می‌شود. سپس میزان تراکم استخوان براساس نتایج به‌دست آمده اعلام خواهد شد. در این میان هرچه میزان اشعه جذب شده بیشتر باشد، درصد تراکم استخوان بالاتر است و هرچه اشعه عبور کرده بیشتر باشد، پوکی استخوان جدی‌تر است.
انواع دستگاه سنجش تراکم استخوان
سنجش تراکم استخوان توسط دو نوع دستگاه انجام می‌شود که بسته به قسمتی از بدن که باید مورد تست قرار گیرد، یکی از این دستگاه‌ها توصیه می‌گردد. این دو دستگاه عبارتند از:
دستگاه سنجش محیطی یا اسکنرهای محیطی (Peripheral DXA)
که به سنجش تراکم استخوان‌های محیطی‌تر بدن مانند مچ دست، مچ پا و انگشتان می‌پردازد. این نوع دستگاه ساختاری جعبه مانند دارد که فضای لازم برای قرار دادن دست یا پا و انجام عکسبرداری را دارد. این نوع دستگاه گاهی به‌شکلی قابل حمل طراحی میشوند که برای انجام غربالگری‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند.
دستگاه سنجش مرکزی یا اسکنرهای مرکزی (Central DXA)
که به سنجش تراکم استخوان‌های مرکز بدن یعنی ستون مهره و لگن می‌پردازد. در این نوع دستگاه، بیمار روی تخت به پشت دراز کشیده و از او خواسته می‌شود که حین انجام تست، که حدود ۱۰ تا ۲۰ دقیقه است کاملا بی حرکت بماند. سپس اشعه به قسمتی از بدن که قصد اندازه‌گیری تراکم استخوان آن را دارند، تابیده می‌شود. که در این نوع دستگاه این قسمت معمولا بخش میانی بدن و ستون مهره‌ها یا مفصل ران در ناحیه لگن است.
به‌طور کلی دستگاه‌های اسکن و تست تراکم استخوان مرکزی دقت بسیار بالایی دارند و معمولا در موارد ضروری انجام تست توسط این نوع دستگاه توصیه می‌شود. در مورد این سوال که آیا سنجش تراکم استخوان ضرر دارد یا نه، باید گفت، انجام تست با هریک از این دستگاه‌ها در این خصوص یکسان است.
آیا سنجش تراکم استخوان ضرر دارد؟
برای بسیاری از افراد، این نگرانی وجود دارد که آیا سنجش تراکم استخوان ضرر دارد؟ در این مورد خاص باید گفت، هرنوع درمان و روش تشخیص بیماری می‌تواند عوارض و مشکلاتی را در پیش داشته باشد. برای مثال مصرف برخی از داروها، عوارض متعددی را همراه دارد اما عدم مصرف آن‌ها می‌تواند زیان‌ها و خسارات مهلک‌تری را برای بیمار ایجاد کند. بنابراین مصرف آن‌ها همچنان توصیه می‌شود. در تست سنجش تراکم استخوان، بدن دربرابر تابش اشعه ایکس قرار می‌گیرد. اما میزان این اشعه بسیار ناچیز است و حتی کمتر از روش‌های عکسبرداری قدیمی ارزیابی می‌شود. درواقع این میزان اشعه تاثیر منفی در سلامت بیمار ندارد. به‌خصوص که معمولا تست سنجش تراکم استخوان برای افراد در ریسک پوکی استخوان هر دو سال یکبار توصیه می‌شود. بنابراین انجام این تست نمی‌توان زیان یا عوارض مستمر و جدی برای بیمار همراه داشته باشد.
باید اضافه کرد که این تست، یک روش تشخیصی غیرتهاجمی و بدون درد است که سریع و بدون هیچ دردی انجام می شود و به بیمار آسیبی وارد نمی‌کند. ضمن اینکه در سنجش تراکم استخوان هیچ اشعه‌ای پس از تصویربرداری در بدن بیمار باقی نمی‌ماند. ناگفته نماند انجام این تست برای زنان باردار ممنوع است.
محدودیت‌های تست سمجش تراکم استخوان
حال که به این سوال مهم یعنی «آیا سنجش تراکم استخوان ضرر دارد؟» پاسخ دادیم باید اضافه کنیم که، این تست در مواردی ممکن است محدودیت‌هایی داشته باشد که عبارتند از:
- سنجش تراکم استخوان نمی‌تواند پیش‌بینی کند که کدام استخوان در آینده خواهد شکست.
- سنجش و اسکن با دستگاه محیطی درحد نشان داد وجود پوکی استخوان و درصد آن پاسخگو است اما درصورت نیاز به درمان، باید مجدد از تست با دستگاه مرکزی بهره برد.
- در برخی موارد خواص ممکن است در کنار انجام تست، نیاز به سی‌تی‌اسکن نیز باشد. برای مثال افرادی که دچار آرتوروز استخوانی‌اند.
- از آنجا که دستگاه‌های مختلف سنجش تراکم استخوان عوامل مختلفی را درنظر می‌گیرند، پس از شروع درمان، به‌منظور تاثیر روند درمان و تصویربرداری‌ها و اسکن‌های پس از درمان، باید تست توسط همان دستگاهی انجام شود که تشخیص پوکی با آن صورت گرفت. یعنی بیمار باید برای بررسی روند درمان به همان مرکزی مراجعه کند که تشخیص پوکی استخوان او در آنجا انجام شد.
دقت کنید که برای انجام تست سنجش تراکم استخوان لازم است که ۲۴ ساعت قبل از انجام تست، مصرف داروهای حاوی کلسیوم قطع شود. در صورتی که بیمار در چند روز منتهی به انجام تست، تصویربرداری با ماده حاجب انجام داده باشد، لازم است پزشک را مطلع کند.
سخن پایانی
درنهایت باید اضافه کرد که، در پاسخ به این سوال که آیا سنجش تراکم استخوان ضرر دارد باید گفت که خیر این تست ضرر قابل توجهی برای بیمار ندارد. اما اگر نگران این موضوع هستید، می‌توانید با درپیش گرفتن سبک زندگی سلامت، از ریسک ابتلا به پوکی استخوان دور بمانید. عدم مصرف سیگار، الکل، رژیم‌های غذایی غیراستاندارد و شدید و دوری از کم‌تحرکی می‌تواند به پیشگیری از ابتلا به پوکی استخوان بسیار موثر باشد. ضمن اینکه بهتر است در مصرف غذاهای حاوی کلسیوم و ویتامین دی دقیق باشید و درصورت لزوم از مکمل‌های ویتامین دی استفاده کنید.
