مدت زمان انجام سنجش تراکم استخوان چقدر است؟

اسکن DEXA (DXA): آزمایش سنجش تراکم استخوان

در شرحی کلی، اسکن DEXA یک آزمایش تصویربرداری سریع و بدون درد است که تراکم (قدرت) استخوان را اندازه‌گیری می‌کند. نتایج اسکن DEXA می‌تواند جزئیات مفیدی در مورد خطر ابتلا به پوکی و شکستگی استخوان ارائه دهد و حتی ترکیب بدنی (Body Composition) شما مانند چربی و توده عضلانی را اندازه‌گیری نماید. با توجه به شیوع پوکی استخوان، آزمایش سنجش تراکم استخوان یکی از الزامات دنیای معاصر به‌حساب می‌آید.

آزمایش سنجش تراکم استخوان چیست؟

از طریق آزمایش سنجش تراکم استخوان یا دانسیتومتری استخوان (Bone Densitometry)، میزان مواد معدنی موجود در استخوان‌های نواحی خاصی اسکلت اندازه‌گیری می‌شود. این آزمایش، راهی برای اندازه‌گیری تحلیل استخوانی با افزایش سن است.

اسکن DEXA چیست؟

اسکن DEXA نوعی آزمایش تصویربرداری پزشکی است که در آن از سطوح بسیار اندک اشعه‌ی ایکس برای اندازه‌گیری تراکم استخوان‌ها استفاده می‌شود. DEXA مخفف عبارت «جذب‌سنجی اشعه‌ی ایکس با انرژی دوگانه» (Dual-Energy X-Ray Absorptiometry) است. متخصصان پزشکی اسکن DEXA را مفیدترین، آسان‌ترین و ارزان‌ترین آزمایش ممکن برای کمک به تشخیص پوکی استخوان می‌دانند.

پوکی استخوان یا استئوپروز (Osteoporosis) چیست؟

پوکی استخوان اصطلاحی است که برای توصیف استخوان‌های شکننده و خطر شکستگی استخوان استفاده می‌شود. با افزایش سن، استخوان‌ها ضخامت و استحکام خود را از دست می‌دهند. پوکی استخوان در لغت به‌معنای «استخوان متخلخل یا اسفنجی» است. آزمایش‌های DEXA به ارائه‌دهنده‌ی خدمات بهداشتی درمان کمک می‌کند تا تراکم استخوان و خطر شکستگی آن در طول زمان را مورد بررسی قرار دهد. ارائه‌دهندگان اغلب از آزمایش‌های DEXA برای تشخیص پوکی استخوان استفاده می‌کنند.

پوکی استخوان زمانی رخ می‌دهد که استخوان سریع‌تر از توانایی بدن برای تولید بافت استخوانی جدید از بین می‌رود. این پدیده بیشتر در زنان یائسه دیده می‌شود. با گذشت زمان، استخوان‌ها ضعیف‌تر می‌شوند و در نتیجه، استخوان‌های مستعد و شکننده راحت‌تر می‌شکنند.

از آنجا که پوکی استخوان روند خود را بدون آسیب طی می‌کند به آن «بیماری خاموش» گفته می‌شود. بسیاری از مردم پس از شکستگی استخوان ناشی از ضربه یا افتادگی جزئی متوجه آن می‌شوند.

استئوپنی (Osteopenia) چیست؟

استئوپنی اصطلاحی است که برای توصیف «تراکم کم توده‌ی استخوانی» استفاده می‌شود. غالب افراد لاغر‌اندام و بسیار فعال، در تمام طول عمر خود از توده‌ی استخوانی کمتری برخوردار هستند، اما این لزوماً به‌معنی ابتلای آن‌ها به پوکی استخوان در آینده نیست. حتی بسیاری از ورزشکاران مطرح در سطح جهانی نیز دارای توده‌ی استخوانی کمی هستند اما استخوان‌های آن‌ها سالم و بسیار قوی‌ست. استئوپنی پیش از بروز پوکی استخوان رخ نمی‌دهد، اما گاهی‌اوقات اگر فرد دارای عوامل خطرساز (Risk Factors) دیگری برای شکستگی باشد، داروهای پوکی استخوان برای جلوگیری از شکستگی‌های بعدی به او توصیه می‌شود.

آیا تراکم استخوان در دوران بارداری تغییر می‌کند؟

تغییرات در تراکم استخوان و مارکرهای بیوشیمیایی استخوانی ( Bone Markers) نشان می‌دهد که بارداری با ضعیف شدن توده‌ی استخوانی بدن مادر همراه است زیرا متابولیسم کلسیم به‌گونه‌ای تنظیم می‌شود تا نیازهای ساختار اسکلتی جنین را تأمین کند.

اسکن DEXA چگونه عمل می‌کند؟

اسکن DEXA، محتوای مواد معدنی در برخی از استخوان‌ها مانند لگن، ستون‌فقرات و یا مچ دست را اندازه‌گیری می‌کند. از آنجایی که تراکم استخوان در قسمت‌های مختلف اسکلت متفاوت است، ممکن است بیش از یک قسمت از بدن اسکن شود. این روش به‌شرح زیر قابل‌انجام است:

1. در بیشتر موارد، از شما خواسته می‌شود لباس‌های خود را درآورده، لباس بیمارستان بپوشید و به پشت روی میز مخصوص اشعه‌ی ایکس DEXA دراز بکشید. تمام فلزات از جمله جواهرات باید قبل از آزمایش کنار گذاشته شوند. تکنسین به شما در داشتن موقعیت درست کمک می‌کند و از دستگاه‌های موقعیت‌یاب مانند بلوک‌های فومی‌ (Foam Blocks) برای حفظ این موقعیت بهره می‌جوید.
2. با عبور بازوی دستگاه DEXA از روی بدن که از دو پرتوی اشعه‌ی ایکس مختلف استفاده می‌کند، امکان تشخیص استخوان از سایر بافت‌های بدن محقق می‌گردد. به‌منظور بالا بردن امنیت آزمایش و کاهش اثرات منفی پرتوها، میزان تابش آن‌ها به حداقل ممکن می‌رسد.
3. اسکنر، داده‌های مربوط به اندازه‌گیری تراکم استخوان را به تصاویر و نمودارها ترجمه و تبدیل می‌کند. استخوان در این حالت به رنگ سفید و بافت چربی و عضلانی به‌صورت سایه‌هایی در پس‌زمینه‌ی صفحه‌ی نمایش کامپیوتر تکنسین مشاهده می‌شوند.
4. سپس، این نتایج توسط رادیولوژیست یا سایر پزشکان آموزش‌دیده در تفسیر DEXA مورد بررسی قرار می‌گیرند.
5. یک کپی از گزارش کتبی برای ارائه‌دهنده‌ی خدمات بهداشتی درمان ارسال می‌شود تا با شما در مورد مناسب‌ترین نوع و شیوه‌ی درمان صحبت کند.

روش‌های مختلف انجام آزمایش سنجش تراکم استخوان

چندین روشی که می‌توان برای اندازه‌گیری تراکم استخوان از آن‌ها بهره جست عبارتند از:

– جذب‌سنجی اشعه‌ی ایکس با انرژی دوگانه: در این روش از پرتوهای اشعه‌ی ایکس با انرژی‌های متفاوت و به‌طور جداگانه برای تشخیص تراکم استخوان و بافت نرم استفاده می‌شود. از این روش می‌توان برای اندازه‌گیری تراکم استخوان در ستون فقرات، لگن، ساعد و کل بدن بهره جست. این یکی از رایج‌ترین روش‌ها برای تعیین تراکم استخوان است زیرا سریع و بسیار دقیق است.

– جذب‌سنجی اشعه‌ی ایکس با انرژی منفرد (SXA: Single Energy X-Ray Absorptiometry): یک نوع پرتونگاری با اشعه‌ی ایکس برای سنجش میزان تراكم معدنی استخوان مچ دست و پاشنه‌ی پا که جهت بهبود کیفیت نتایج در آن، نواحی مورد آزمایش در یک ماده‌ی پارچه‌مانند پیچیده  یا در آب غوطه‌ور می‌شوند.

– سونوگرافی یا اولتراسوند (Ultrasound): در این دستگاه به‌جای اندازه‌گیری‌های صورت گرفته در طول سونوگرافی می‌توان اطلاعاتی راجع به یکپارچگی ساختاری استخوان به‌دست آورد. دستگاه‌های سونوگرافی جدید مانند اولتراسوند کمی (QUS) که مانند‌ سایر ‌تکنیک‌های ‌اولتراسوند، در آن به‌جای ‌اشعه ‌از ‌امواج‌ صوتی‌ استفاده‌ می‌شود، می‌توان تراکم استخوان پاشنه‌ی پا، مچ دست، استخوان تیبیا (Tibia‌) در ساق و انگشت پا را در عرض چند دقیقه تخمین زد و نتایج را به‌طور خودکار چاپ کرد.

تفاوت بین اسکن استخوان و آزمایش سنجش تراکم استخوان چیست؟

نتایج معاینه‌ی شما را می‌توان با معاینات قبلی مقایسه کرد تا میزان از‌دست‌رفتگی استخوان تعیین شود. اسکن استخوان با تست سنجش تراکم استخوان متفاوت است. اسکن استخوان یک آزمایش تصویربرداری هسته‌ای‌ست که پزشک ممکن است در صورت وجود درد غیرقابل‌توضیح، عفونت استخوان یا آسیب غیرقابل‌تشخیص در رادیوگرافی استاندارد قفسه‌ی سینه‌ی بیمار تجویز کند.

ایمنی اسکن تراکم استخوان (DEXA) و معادل‌سازی زمانی دوزهای آن

اسکن تراکم استخوان بسیار ایمن است. در این اسکن، از تابش اشعه‌ی ایکس بسیار کمتری نسبت به نمونه‌ی استاندارد آن استفاده می‌شود، به این معنی که حتی رادیوگرافر (متخصص فنی انجام‌دهنده‌ی اسکن) می‌تواند طی انجام اسکن در اتاق کنار شما بماند. در کل، میزان این تابش معادل با کمتر از 2 روز قرارگیری در معرض تابش زمینه‌ی طبیعی (NBR: Natural Background Radiation) است، اما برای بخش‌های مختلف اسکلت این مقدار می‌تواند کمی متفاوت باشد، به‌عنوان مثال، میزان تاباندن اشعه‌ی ایکس به قفسه‌ی سینه در این اسکن معادل حدود 3 روز قرارگیری در معرض تابش زمینه‌ی طبیعی است. در کل، آزمایش تراکم استخوان یک روش بی‌خطر است و دوز تشعشعات آن تقریباً همان است که از محیط عمومی در یک روز دریافت می‌کنید. گرچه به‌کارگیری این روش از امنیت بالایی برخوردار است ولی به‌دلیل استفاده از اشعه‌ی ایکس، به زنان باردار توصیه نمی‌شود زیرا اشعه‌ی ایکس می‌تواند به جنین آسیب برساند.

هر چند‌وقت‌یک‌بار باید اسکن DEXA را انجام داد؟

بهتر است اسکن DEXA هر 2 سال یک‌بار انجام شود، به‌خصوص برای زنان در دوران یائسگی یا بعد از آن. در صورت ابتلا به برخی بیماری‌ها همچون بیماری‌های مرتبط با غدد درون‌ریز (هورمونی)، دیابت، نارسایی‌های مزمن کبدی و کلیوی، پرکاری یا کم‌کاری تیروئید، آرتریت روماتوئید یا رماتیسم مفصلی و لوپوس (یک بیماری خودایمنی مزمن همراه با دردهای عضلانی و مفصلی)، استثناهایی در مورد دفعات این آزمایش وجود خواهد داشت. در واقع، کسانی که برای پوکی استخوان دارو مصرف می‌کنند باید هر 1 تا 2 سال یک‌بار آزمایش تراکم استخوان را انجام دهند. ارائه‌دهنده‌ی خدمات بهداشتی درمان چندین عامل مانند سن، میزان مواجهه با خطر شکستگی، اسکن قبلی DEXA و داروهای مصرفی فعلی را در نظر می‌گیرد و سپس، یک برنامه‌ی اختصاصی را برای نحوه‌ی ارزیابی بهتر و محافظت از سلامت استخوان‌های شما تدوین می‌کند. شکستن استخوان، به‌خصوص بعد از 50 سالگی می‌تواند نشانه‌ای از قرارگیری شما در معرض خطر بیشتر باشد چراکه استخوان‌های متخلخل یا کمتر‌متراکم راحت‌تر می‌شکنند. برخی داروها، مانند استروئید پردنیزون (Steroid Prednisone)، داروهای سرطان، و داروهایی که پس از پیوند عضو استفاده می‌شوند، می‌توانند استخوان‌های شما را ضعیف کنند. گذشته از این، انجام آزمایش سنجش تراکم استخوان اغلب در موارد زیر الزامی است:

– افراد مبتلا به پوکی استخوان و یا زنان یائسه‌ای که مستعد ابتلا به پوکی استخوان هستند؛

– افراد دچار ناهنجاری مهره‌ای (نخاعی)؛

– افراد مبتلا به استئوپنی؛

– افرادی با سابقه‌ی شکستگی قبلی؛

همچنین، مسائل پزشکی مختلفی باید پیش از انجام آزمایش در نظر گرفته شود و طیف وسیعی از مسائل توسط مراجعه‌کننده با پزشک در میان گذاشته شود، از جمله:

– تاریخچه‌ی پزشکی؛

– عوامل خطرساز بیماری‌های استخوانی؛

– این که آیا شخص باردار است یا خیر؛

– هر گونه دستورالعمل خاص قبل از انجام آزمایش؛

طول مدت زمان آزمایش سنجش تراکم استخوان چقدر است؟

اسکن DEXA معمولاً بیش از 25 دقیقه طول نمی‌کشد. بسیاری از افراد در کمتر از 30 دقیقه مورد اسکن قرار می‌گیرند.

مراحل بعد از آزمایش سنجش تراکم استخوان

بلافاصله پس از این آزمایش، شخص می‌تواند به خانه بازگردد و طی یک قرار ملاقات دیگر با پزشک از نتایج آزمایش آگاهی یابد.

مراقبت از خود در منزل

از آنجا که آزمایش سنجش تراکم استخوان بدون عارضه است، شخص می‌تواند به‌محض اتمام آزمایش، فعالیت‌های عادی خود را از سر بگیرید.

حرف آخر

استئوپروز نه‌تنها یک بیماری هزینه‌بر است، بلکه به‌لحاظ كاهش سلامتی، ناتوانی و انزوای اجتماعی نيز بسيار پرخرج است. شکستگی‌های ناشی از پوکی استخوان مي‌تواند ويران‌كننده باشند. 20% از كساني كه دچار شکستگی لگن و مفصل ران مي‌شوند، در عرض يك سال بعد از شکستگی مي‌ميرند. از ميان افرادی كه زنده مي‌مانند، 50% قادر به اداره‌ی زندگی روزمره‌ی خود به‌شکل مستقل نيستند و 20% اين افراد بعد از شکستگی  لگن به آسايشگاه سالمندان منتقل می‌شوند و يا به پرستاری جهت کمک به انجام امور خود نیاز پیدا می‌کنند. بنابراین بهتر است پیش از بروز این مسائل با انجام آزمایش سنجش تراکم استخوان و چکآپ‌های منظم نسبت به عدم‌ابتلا یا پیشروی این بیماری در خود و یا عزیزان‌مان اطمینان حاصل کنیم.